Τα έθνη (γκογίμ)
στην Παλαιά Διαθήκη, ή ο κόσμος γενικά, έχουν ένα πολύπλευρο ρόλο.
Συνήθως συνδέουμε τα έθνη με τον εχθρό του Ισραήλ, τον ειδωλολατρικό
κόσμο που απειλεί να αφανίσει το λαό του Θεού και τη θρησκεία του, είτε
με βίαιο είτε δελεαστικό τρόπο. Άλλες φορές σκεφτόμαστε τα έθνη ως
πρόσωπα σε απόγνωση και άμεση ανάγκη της σωτήριας επέμβασης του Ισραήλ,
όπως π.χ. η Ραάβ στην Ιεριχώ. Αυτοί, όμως, είναι μόνο δύο απ’ τους
πολλούς τρόπους με τους οποίους τα έθνη παρουσιάζονται.
Ένας
πολύ σημαντικός ρόλος των εθνών, τον οποίο βολικά ξεχνάμε επειδή δεν
ήταν ιδιαίτερα ευπρόσδεκτος ούτε στον αρχαίο Ισραήλ, ήταν ο συγκριτικός
ρόλος του κόσμου. Τα έθνη, δηλαδή, μπαίνουν σε μια ηθική αναμέτρηση με
τον Ισραήλ στην οποία ο Ισραήλ ξεπερνά τους ειδωλολάτρες γείτονές του σε
ανηθικότητα. Ένα παράδειγμα βρίσκεται στο βιβλίο του Αμώς όπου ο
προφήτης καλεί τους Φιλισταίους και τους Αιγυπτίους να έρθουν στα όρη
της Σαμάρειας (την πρωτεύουσα του βόρειου Ισραήλ) για το μεγάλο θέαμα.
Να θαυμάσουν και να πάρουν «μαθήματα» αδικίας και καταπίεσης από τον
Ισραήλ (3:9-10):
Κηρύξατε
πρὸς τὰ παλάτια τῆς Ἀζώτου καὶ πρὸς τὰ παλάτια τῆς γῆς τῆς Αἰγύπτου καὶ
εἴπατε, Συνάχθητε ἐπὶ τὰ ὄρη τῆς Σαμαρείας καὶ ἰδέτε τοὺς μεγάλους
θορύβους ἐν μέσῳ αὐτῆς καὶ τὰς καταδυναστείας ἐν μέσῳ αὐτῆς, διότι δὲν
ἐξεύρουσι νὰ πράττωσι τὸ ὀρθόν, λέγει Κύριος, οἱ θησαυρίζοντες ἀδικίαν
καὶ ἁρπαγὴν ἐν τοῖς παλατίοις αὑτῶν.
Όσο
ενοχλητικός κι αν ήταν αυτός ο ρόλος των εθνών στην Παλαιά Διαθήκη, δεν
συγκρίνεται με τον ακόμα πιο «ενοχλητικό» τους ρόλο – αυτόν του δάσκαλου ηθικής. Μην σοκάρεστε, ή μάλλον, σοκαριστείτε
επειδή αυτή ήταν η επιδιωκόμενη αντίδραση στην οποία αποσκοπούσαν οι
συγγραφείς της Παλαιάς Διαθήκης όταν έδιναν στα έθνη αυτό τον ρόλο. Ο
προφήτης θέλει να σε προσβάλει αναδεικνύοντας την υπεροχή των εθνών!
Εξαιρετικό παράδειγμα είναι οι «εθνικοί» ναύτες στο 1ο
κεφάλαιο του βιβλίου του Ιωνά – οι μισθωτοί του. Ο συγγραφέας
υπογραμμίζει τις θεοσεβείς αντιδράσεις τους μπροστά στις δυσμενείς
συνθήκες που αντιμετωπίζουν στο καράβι. Αναγνωρίζουν ότι τα καιρικά
φαινόμενα ελέγχονται από μια θεότητα απ’ την οποία κι οι ίδιοι
εξαρτιούνται και στην οποία κράζουν για βοήθεια. Ενεργούν συλλογικά για
τη σωτηρία όλων. Σοκάρονται από την απάθεια μπροστά στον κίνδυνο της
ζωής της ομάδας. Προστάζουν τον Ιωνά να μεσητεύσει στον Θεό του για τη
σωτηρία τους – να τους μιμηθεί δηλαδή, αλλά κατά κάποιο τρόπο, εν αγνοία
τους, απαιτούν να εκπληρώσει το ρόλο του ως λαός-ιεράτευμα ανάμεσα στα
έθνη – από τον οποίο ρόλο ήταν φυγάς. Επιπλήττουν τον Ιωνά για το κακό
που έκανε να θέσει τη ζωή των εθνικών ναυτών σε κίνδυνο και κατ’
επέκταση της Νινευή (τα αισθητήριά τους για το τι είναι καλό και κακό
δουλεύουν πολύ καλύτερα απ’ του Ιωνά).
Η
ηθική υπεροχή των εθνικών απέναντι στον εβραίο Ιωνά γίνεται ακόμη πιο
σαφής καθώς γελοιοποιείται απ’ τα ίδια του τα λόγια: «Και είπε σ’
αυτούς: ‘Εβραίος είμ’ εγώ και τον Κύριο τον Θεό του ουρανού εγώ φοβάμαι,
τον Οποίον έφτιαξε τη θάλασσα και τη ξηρά’» (Ιωνάς 1:9). Ήταν προφανές
ότι η θεολογία του δεν αντιστοιχούσε στη συμπεριφορά του ανάμεσά τους.
Οι ναύτες ήταν αυτοί που φοβήθηκαν τον Θεό του ουρανού, όχι ο Ιωνάς, μόλις έμαθαν ότι αυτός ο Θεός είναι που έφτιαξε τη θάλασσα που πάει να τους πνίξει. Απ’ αυτόν
τον Θεό έτρεχε να κρυφτεί ο Ιωνάς, πράξη τελείως παράλογη ή μάλλον
παρανοϊκή για τους εθνικούς ναύτες, από τη στιγμή που ο ίδιος ομολόγησε
ότι καμία σφαίρα του σύμπαντος δεν είχε φτιαχτεί από άλλον. «Τι ήταν
αυτό που έκαμες;» φώναξαν σοκαρισμένοι μπροστά στην ασυνέπεια της
δήλωσης και της πράξης του αντιπρόσωπου του λαού του Θεού!
Όταν
συνειδητοποιούν ότι πρέπει να τον ρίξουν στη θάλασσα κάνουν το παν να
διασφαλίσουν τη σωτηρία του κωπηλατώντας με όλες τους τις δυνάμεις προς
τη στεριά, γεγονός που δείχνει την απόλυτη αντίθεση με το δικό του
ταξίδι στο οποίο κάνει το παν για να διασφαλίσει τη μη σωτηρία
της Νινευή. Τέλος, μετά τις απεγνωσμένες τους προσπάθειες να γλυτώσουν
τη ζωή του Ιωνά, η απόλυτη ηθική αντίθεσή τους με αυτόν φαίνεται στο
σημείο όπου προσεύχονται οι ίδιοι στον δικό του Θεό. Η προσευχή τους
φανερώνει την έγνοια που τους καίει μπροστά στον Θεό: να μην γίνουν
αυτοί η αιτία να χαθεί ένας αθώος! Θέλουν να σιγουρευτούν ότι ο άνθρωπος
αυτός δεν θα χαθεί λόγω δικής τους αμέλειας ή άγνοιας αλλά επειδή ο
Κύριος το αποφάσισε, μια σκέψη που δεν περνάει ποτέ απ’ το μυαλό του
Ιωνά για τις ψυχές της Νινευή. Το κεφάλαιο κλείνει με μέγα φόβο Θεού να
τους διακρίνει συνοδευόμενο από αυθεντική λατρεία θυσιών και ευχών στον
Κύριο.
Οι
ακροατές του βιβλίου θα έπρεπε να ντροπιαστούν, να οδηγηθούν σε
θαυμασμό της θεοσέβειας αυτών των εθνικών, μιας θεοσέβειας που
ταπεινώνει και οδηγεί σε επανεξέταση του εαυτού υπό το φως των μη
αναμενόμενων ηθικών αυτών δασκάλων.
Τα
παραδείγματα είναι πολλά. Ένα ακόμα είναι ο Αβιμέλεχ ο οποίος διδάσκει
τον Αβραάμ ηθική στην Αίγυπτο. Σοκάρεται μπροστά στην ανευθυνότητα του
Αβραάμ με τον ίδιο τρόπο που σοκαρίστικαν οι ναύτες: «τι είν’ αυτό που
έκαμες σε μένα;» (Γεν 12:18).
Αυτός
ο ρόλος του κόσμου, των εθνών, στην Παλαιά Διαθήκη θα πρέπει να μας
προβληματίσει σχετικά με τον ρόλο που εμείς δίνουμε στον κόσμο, σε
ανθρώπους άθεους ή διαφορετικής θρησκείας ή δόγματος. Βλέπουμε τον κόσμο
«μονολιθικά»; Η εκκλησία έπλασε μια τέτοια αυτόνομη ύπαρξη πάνω στη γη
που καθόλου δεν επηρεάζεται από την ύπαρξη ή μη ύπαρξη των Νινευιτών
εκεί έξω. Είναι έτοιμη να απογειωθεί στους αιθέρες. Η απομάκρυνσή της
από τον κόσμο μοιάζει περισσότερο με τη φυγή προς Θαρσείς σ’ ένα ταξίδι
προστασίας της αποκλειστικότητάς της.
Το
βιβλίο του Ιωνά είναι ο πιο σκληρός καθρέφτης απέναντι στη θρησκευτική
μας αυταρέσκεια. Ο Θεός μπορεί να χρησιμοποιεί ακόμα και τον Άλλο για να
μου φανερώσει πως υστερώ μπροστά Του ώστε να μην υπεραίρομαι «δια την
υπερβολήν των αποκαλύψεων». Ο Άλλος έρχεται στο δρόμο μου πολλές φορές
με περισσότερο φόβο Θεού από μένα, τον οποίο αξίζει να μιμηθώ. Όταν είδα
την ιρανική ταινία Separation μου έκανε τεράστια εντύπωση η ανικανότητα
της ιρανής γυναίκας να πει ψέματα και να γλυτώσει την οικογένειά της
μπροστά στη θέα του Κορανίου. Ο ιρανός σύζυγός της φοβόταν να δείρει τη
γυναίκα του όταν οργίστηκε και προτίμησε να χτυπήσει τον εαυτό του!
Μπορώ
να μάθω ηθική από πλήθη μουσουλμάνων Αιγυπτίων που στέκονται σε σειρά
με δάκρυα στην πλατεία Ταχρίρ για ώρες στην προσευχή; Μπορώ να μάθω
ηθική από άθεους κομμουνιστές που γίνονται μάρτυρες για το δίκιο του
φτωχού; Μπορώ να μάθω δικαιοσύνη από φεμινίστριες που πολεμάνε ενάντια
στους μαζικούς βιασμούς γυναικών; Μπορώ να μάθω ηθική απ’ τους φτωχούς
αφρικανούς που με φιλοξενούν στο σπίτι τους ακόμα και με το τελευταίο
ψίχουλο που τους απομένει;
Ελπίζω,
λοιπόν, αυτό το κείμενο να προσβάλει. Μόνο τότε θα ήταν πραγματικά
παράλληλο με τους σκοπούς των προφητών. Ας εκτεθώ στον κόσμο κι ας τον
αφήσω να με ντροπιάσει, καλό θα μου κάνει. Ας κατεβώ απ’ το βάθρο απ’ το
οποίο τοποθέτησα τον εαυτό μου, ας ξεπεράσω την ψευδαίσθηση της
αγιότητάς μου.
Εάν ο κόσμος έχει μόνο
ένα ρόλο για μένα, αυτόν του κακού και επικίνδυνου ή μόνο αυτόν του
προσήλυτου, τότε έχω διαγράψει ένα βασικό ρόλο που η Βίβλος του έχει
δώσει και τον οποίο έχω απόλυτη ανάγκη προκειμένου να αποφύγω τις
αυταπάτες της ανωτερότητάς μου και να διδαχθώ πώς να έχω πραγματικό φόβο
Θεού.
